Fusbalem: Yeni bir etimolojik tahlil denemesi
Fusbalem oyununun tarihi üzerine yapılan çalışmalar anlaşılır sebeplerle daha çok bu spor dalının kurumsallaşmasından sonraki zaman dilimiyle ilgilenir, zira erken dönemlerde oyunun doğuşu ve gelişimi üzerine birşeyler söylemek için, eldeki verilere göre, henüz çok erken. Bu kısa yazıda, bügün “futbol” olarak anılan bu oyunun isminin etimolojisi üzerine güncel bir araştırmayı gözden geçireceğiz.
Futbol kelimesinin kökeninin İngilizce foot-ball yani “ayaktopu” olduğu yollu görüş, bugün sahanın uzmanları tarafından bir halk etimolojisi olarak görülmekte ve dolayısıyla ciddi olarak savunulmamaktadır. Özellikle son arkeolojik keşifler ışığında oyunun kökeninin, bir zamanlar sanıldığı gibi Britanya olmadığının anlaşılmasından sonra sözkonusu etimoloji literatürden tamamen silinmiştir(meselenin güncel bir bibliyografyayla derli toplu ele alınışı için bk. “Hazar Denizi’nde bulunan futbol topları: Britanya öncesi fusbaleme kısa bir bakış” : We Care About Football-Zinedine Zidan’a Hediye Özel Sayısı, published by FIFA, Zurih, 2006)
Yakın bir tarihte yayınlanan ve hayli tartışma yaratacağa benzeyen bir makalede, sahanın önde gelen isimlerinden Prof. Arthur Even Evans kelimeyi bir kez daha teşrih masasına yatırıyor. Futbolun etimolojisine dair yapılan çalışmaların eleştirel bir hatırlatmasından sonra profesör, yazılı kaynaklarda karşımıza çıkan en eski haliyle “fusbalem”den yola çıkarak kelimeyi ilginç bir biçimde foot-ball’u hatırlatacak tarzda ikiye ayırıyor: fus-balem. İlk adımda fus’u bir kenara atan profesör dikkatini “balem” üzerinde yoğunlaştırarak bu kelimenin izini sürüyor. “Balem”’in Grekçe “ballo-” yani “atmak, fırlatmak, vurmak” kökünden türemiş olması gerektiğini vurgulayan araştırmacı bu ibarenin fusbalemin oynanış şekline ne kadar uyduğuna dikkat çekiyor. Gerçekten de fusbalem ya da futbolun her evresinde meşin yuvarlak ayakla, kafayla ya da elle vurularak fırlatılır. Evans’a göre bundan daha uygun bir kök kelime aramak yersiz. Grekçe geçmiş zaman çekimiyle “balomen” şekline özellikle işaret eden Evans, bu tespitten sonra “fus” kelimesine dönerek, olası iki şık öneriyor: a- Fus, gerçekten de foot yani ayağın arkaik bir halidir, bu durumda kelimeyi “ayakla atma, ayakla fırlatma” şeklinde anlamak mümkündür. b- Fus, ilk fusbalem toplarının tam olarak şişirilememesinden dolayı her vurulduğunda fıslamasından dolayı uydurulmuş bir yansıma sözcüktür. Buna göre fus-balem, erken devirde oyunun resmi adı olmaktan ziyade, belki de amatör oyuncular ve seyirciler arasında yayılan jargona aittir ve fusbalem topunun vuruldukça fıslamasına yapılan şakacı bir göndermedir.
Prof. Arthur Even Evans, iki şıktan ikincisinin doğruluğuna inanarak araştırmalarını sürdürmüş ve bu etimolojinin yol açtığı güçlüklere eğilmiştir. Evans’a göre kelimenin tarihi gelişimi şöyle olmuştur: fıs-ballo>fıs-balo(men)>fıs-balem>fus-balem>fus-bal>fut-bal>fut-bol. En eski devirlerden itibaren düz ünlülerin yuvarlaklaşmasına dair çok miktarda örneği bir araya toplayan araştırmacı fıs>fus değişimini açıklamakta güçlük çekmemiştir. “Fus”un fut’a dönüşmesi ise bir anakronizm sonucu olmuştur. İlerleyen dönemlerde, oyunun isminin foot-ball’dan geldiğine dair halk arasında yayılan sağlıksız rivayetler, fus’un da zamanla terkedilerek fut(foot)’a dönüşmesine sebep olmuştur.
Prof. Arthur Even Evans, sosyal bilimlerle pozitif bilimler arasında disiplinlerarası çalışmaların ve işbirliğinin çok verimli sonuçlara gebe olduğu gerçeğinden hareketle “fısballo>” etimolojisini doğrulamak üzere bilim adamlarıyla laboratuvarda çalışmaktan da kaçınmamıştır. Tezinin bir sağlamasını yapmak üzere, eldeki verilerden hareketle, Zürih Enstitüsü çalışanlarıyla birlikte ilk fusbalem toplarının bir benzerinin yapılmasına önayak olan profesör, bir kaleci ve bir forvet oyuncusunun da katıldığı, değişik zeminlerde ve hava koşullarında tekrarlanan deneylerde, bu otantik fusbalem topunun her vuruş sırasında nasıl fısladığını gözlemleme şansına sahip olmuştur. Evans, bu deneylerden sonra çalışmasının isabetliliğinden en küçük bir kuşkusu kalmadığını büyük bir keyifle ifade etmektedir.
Futbolun etimolojisine dair bu en son tez, ilgili çevrelerde nasıl yankı bulacak zaman gösterecek.
Prof.Evans’ın laboratuvar ürünü otantik fusbalem toplarından birini kafasıyla sektirirken çekilmiş siyahbeyaz fotoğraflarıyla zenginleştirilmiş bu makaleye http://www.fifa.com/history of football/documentary/Evans” adresinden ulaşabilirsiniz.
Dr. Stanislav Innocento
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder